Η θεωρία του ΠΛΑΤΩΝΑ, περί ψυχής !

By Αντώνιος Βαρβατσούλιας

Ο διανοητικός κόσμος είναι τελεολογικός. Δηλαδή τίποτα δεν γράφεται χωρίς σκοπό και κάθε διανοούμενος ανταποκρίνεται, προβληματίζεται, παρέχει διανοητική εξήγηση και αιτιολόγηση ή κριτική και εναλλακτική λύση στα ζητήματα και τις συνθήκες που επικρατούν στο σύγχρονο χωροχρόνο του.

Η Δημοκρατία του Πλάτωνα δεν είναι μια ουτοπία που απευθύνεται σε κανέναν αλλά μια παθιασμένη έκκληση προς τους συμπολίτες του Αθηναίους να ανατρέψουν την υπάρχουσα δημοκρατική διακυβέρνηση που κατά τη γνώμη του είναι η κυβέρνηση των ανόητων, την οποία “ορκίζεται” να ανατρέψει και να την αντικαταστήσει με την ιδανική πολιτεία.

Αν και ο ίδιος δεν μπόρεσε να το ανατρέψει, οι Ρωμαίοι επιτιθέμενοι το έκαναν, μερικούς αιώνες αργότερα. Καθώς το κράτος είναι ο θεσμός της διαχείρισης των κοινών υποθέσεων των ανθρώπων, ο Πλάτων, όπως και οι σύγχρονοι φιλελεύθεροι πολιτικοί θεωρητικοί, ξεκινά με την ανάλυση της ανθρώπινης ψυχολογίας με τριμερή παραδοχή της ανθρώπινης ψυχής. 

Οι παραδοχές και οι απόψεις του Πλάτωνα σχετικά με την ψυχή αποτελούν το θεμέλιο και τη βάση της θεωρίας του για τη Δικαιοσύνη και κατ’ επέκταση για την Ιδανική Πολιτεία, η οποία θα αναπτυχθεί σε επόμενες ενότητες. Όπως και η Ιδέα του Αγαθού, ο Πλάτων αποφεύγει να ορίσει την ψυχή με όρους εμπειρικά επαληθεύσιμων γεγονότων, αλλά εξερευνά τον κόσμο των επιθυμητών φιλοσοφικών αφαιρέσεων στην αναζήτηση της τελειότητας.

Η θεωρία του Πλάτωνα για την Ψυχή όχι μόνο θέτει τα θεμέλια της θεωρίας του για τη δικαιοσύνη που πρέπει να επιτευχθεί στην Ιδανική Πολιτεία που κυβερνάται από τον φιλόσοφο βασιλιά/βασίλισσα, αλλά συνδέεται στενά με τη θεωρία του για την Ιδέα ή τη Μορφή. Στην πραγματικότητα η ψυχή είναι το μέσο για την απόκτηση και την κατανόηση της Ιδέας ή της Μορφής του αγαθού. 

Ο Πλάτων θεωρεί ότι η ψυχή είναι πάνω και πέρα από το ορατό, σωματικό πρόσωπο, μόνο η εμφάνιση, η ουσία βρίσκεται στην αθάνατη, αιώνια, άπειρη στην ψυχή της, δεν αποτελεί μέρος του ορατού φαινομενικού κόσμου αλλά του αόρατου κόσμου των Ιδεών ή της Μορφής, που ο Πλάτων χρησιμοποιεί εναλλακτικά, σε μια αναγνώριση του πνευματισμού και του υπερφυσικού.  Η ψυχή και η συνείδηση, ως ανθρώπινες ιδιότητες δεν υπάρχουν έξω αλλά μέσα στο ανθρώπινο πρόσωπο και πεθαίνουν με το θάνατο του προσώπου.

Ο Πλάτωνας, όπως και ο Πυθαγόρας, πίστευε στην αιωνιότητα και την υπερβατικότητα της ψυχής. Σύμφωνα με αυτόν η ψυχή είναι θεϊκή και αιώνια που περιπλανιέται στον κόσμο των Ιδεών και όχι στον ορατό φαινομενικό κόσμο. Οι θεωρητικοί της αιωνιότητας της ψυχής και της υπερβατικότητάς της από το ένα σώμα στο άλλο δεν εξηγούν την πηγή πλεονάζουσας ψυχής που απαιτείται για τα σώματα του αυξημένου πληθυσμού! Για να τον παραθέσω από τον Φαίδωνα: “Η ψυχή είναι άπειρη σαν αμετάβλητη- ακόμη και ο πιο ηλίθιος άνθρωπος δεν θα το αρνιόταν αυτό.”

Προσθέτει ακόμη: “Ποιος είναι ο ορισμός αυτού που ονομάζεται ψυχή; Μπορούμε να φανταστούμε οποιονδήποτε άλλο ορισμό εκτός από το …….. . Η κίνηση που κινείται από μόνη της”. Η κίνηση της ψυχής είναι πρώτη σε προέλευση και δύναμη που κινείται από μόνη της”. Επαναβεβαιώνει στο τελευταίο του έργο, τους Νόμους: “Η κίνηση της ψυχής είναι η πρώτη σε προέλευση και δύναμη”. Και: “Η ψυχή είναι το αρχαιότερο και θεϊκότερο από όλα τα πράγματα, η κίνηση της οποίας είναι μια πάντα ρέουσα πηγή πραγματικής ύπαρξης.”

Μια λεπτομερής συζήτηση για τη θεωρία της ψυχής ξεφεύγει από τις παρούσες ανάγκες μας. Ο Πλάτωνας χρησιμοποιεί την τριμερή παραδοχή του για την ψυχή ως αποτελούμενη από τον λόγο- το πνεύμα και την όρεξη και τα αντίστοιχα ως φιλοσοφικό εργαλείο για τον διαχωρισμό της κοινωνίας σε 3 τάξεις.

Τα στοιχεία της ψυχής

Ο Πλάτωνας χωρίζει την ψυχή σε 3 ιεραρχικές ικανότητες – τη λογική, το πνεύμα και την όρεξη, κατά φθίνουσα σειρά. Στην πραγματικότητα, αυτή η τριλογία της ψυχής παρέχει το φιλοσοφικό θεμέλιο της ιεραρχικής του τάξης της Ιδανικής Πολιτείας, της κατοικίας της δικαιοσύνης, που αποτελεί το κεντρικό του μέλημα στη Δημοκρατία.

Η κατοικία της κατώτερης ικανότητας, της όρεξης, είναι το στομάχι και εκείνες του πνεύματος και της λογικής είναι το στήθος και ο νους αντίστοιχα. Η όρεξη ταυτίζεται τόσο στη Δημοκρατία όσο και στον Φαίδωνα με τις επιθυμίες, την απληστία, τα οικονομικά κέρδη, τις σωματικές ανέσεις και την αισθησιακή απόλαυση.

Το πνεύμα ταυτίζεται με την ατρόμητη συμπεριφορά, την ανδρεία και τις πολεμικές ιδιότητες. Η υψηλότερη ικανότητα της ψυχής είναι ο λόγος – απλός και αδιαίρετος, αιώνιος και αθάνατος.

Η λογική βρίσκεται πέρα από το χώρο και το χρόνο, ενώ το πνεύμα και η όρεξη βρίσκονται εντός του χώρου και του χρόνου. Ο λόγος είναι, σύμφωνα με αυτόν, αθάνατος και θεϊκός, ενώ το πνεύμα και η όρεξη είναι θνητά και εγκόσμια.

Οι αρετές της ψυχής

Αφού ορίζει την ψυχή από την άποψη των συστατικών της στοιχείων, εμβαθύνει στις αντίστοιχες αρετές τους και από εκεί αντλεί την αρετή της ψυχής ενσωματώνοντάς τα μεταξύ τους. Κάθε συγκεκριμένο αντικείμενο έχει την ιδιαίτερη φύση του και η συνειδητοποίηση αυτής της φύσης είναι η αρετή του.

Η φύση του δασκάλου είναι να παρακινεί τους μαθητές σε κριτική σκέψη και να τους βοηθάει να διαμορφώνονται σε άφοβους, υπεύθυνους πολίτες και στην προσπάθειά του να εφεύρει νεότερες γνώσεις. Αν ένας δάσκαλος το κάνει αυτό ικανοποιητικά, είναι ενάρετος δάσκαλος.

Αρετή του μαθητή είναι να μελετά και να συζητά για να αποκτά γνώσεις και να διευρύνει με τον ίδιο τρόπο που η αρετή των ματιών είναι η καθαρή όραση και του νου είναι η καθαρή σκέψη και ο συλλογισμός.

Μια ψυχή είναι ενάρετη αν τα στοιχεία της συνειδητοποιούν τη φύση τους, δηλαδή είναι ενάρετα. Πρώτα συζητά τις ιδιαίτερες αρετές συγκεκριμένων στοιχείων και τις συνδυάζει για να κατασκευάσει μια νέα αρετή, ανώτερη από αυτές και τη συντονιστική τους δύναμη – τη δικαιοσύνη, το κεντρικό μέλημα του Πλάτωνα στη Δημοκρατία.

Η αρετή του λόγου είναι η σοφία, του πνεύματος και της όρεξης είναι το θάρρος και η εγκράτεια αντίστοιχα. Δίκαιη ή ενάρετη είναι μια ψυχή που διαθέτει τις ενάρετες ικανότητες και τα κατώτερα στοιχεία ρυθμίζονται και κατευθύνονται από τα ανώτερα.

Με άλλα λόγια, το πνεύμα και η όρεξη πρέπει να λαμβάνουν οδηγίες από τη λογική και να υπακούουν στις επιταγές της.

Σοφία ή Γνώση

Σε κάθε ικανότητα αντιστοιχεί μια ιδιαίτερη αρετή. Η αρετή που αντιστοιχεί στην ικανότητα της λογικής είναι η γνώση ή η σοφία. Ο Πλάτων εννοιολογεί τη σοφία ή τη γνώση με συγκεκριμένους όρους. Η γνώση των εγκόσμιων υποθέσεων ή η γνώση συγκεκριμένων δεξιοτήτων δεν εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής της.

Η γνώση των ποικιλιών του εδάφους που είναι κατάλληλες για την καλλιέργεια συγκεκριμένων καλλιεργειών ή η γνώση της ιατρικής για συγκεκριμένες ασθένειες δεν είναι σοφία. Ο Πλάτων τις ονομάζει γνώμες ή τεχνική γνώση.

Ακόμη και η γνώση των μαθηματικών (αριθμητική), της γεωμετρίας, της αστρονομίας ή οποιουδήποτε άλλου επιστημονικού κλάδου, που ο Πλάτων τοποθετεί στη σφαίρα του νοητού κόσμου, δεν είναι επίσης γνώση, καθώς και αυτές χρησιμοποιούν υποθέσεις που βασίζονται στα αντικείμενα του ορατού κόσμου.

Το εξηγεί μέσω του, συχνά αναφερόμενου, γραμμικού διαγράμματός του. Η σοφία δεν προέρχεται από τη μελέτη των αντικειμένων του ορατού κόσμου, σαν οι ιδέες να προέρχονται από κάποιο κενό, σε αντίθεση με το γεγονός ότι οι ιδέες είναι αφαιρέσεις από τα αντικείμενα και ιστορικά εκπορεύονται από αυτά. Σύμφωνα με τον ίδιο η σοφία προέρχεται από την ικανότητα συλλογισμού και ανάλυσης- συζήτησης και αντιπαράθεσης- διαβούλευσης και διαλόγου.

Ο πεσιμισμός του Πλάτωνα δεν του επιτρέπει να αποδώσει αυτές τις δυνατότητες σε κανέναν παρά μόνο σε λίγους “προικισμένους”, “προικισμένους” με έμφυτες ιδιότητες αριστείας στο πεδίο του λόγου.

Θάρρος

Το θάρρος είναι η βασική αρετή του πνεύματος. Αναφέρεται συχνά στη Δημοκρατία. Παραδοσιακά, το θάρρος σήμαινε ανδρεία. Για τους πρώτους Έλληνες, θάρρος σήμαινε ατρόμητος, ακόμη και στον θάνατο- υπομονή σε δύσκολες καταστάσεις.

Για τον Πλάτωνα θάρρος δεν είναι μόνο η ανδρεία του πολεμιστή, αλλά και η σταθερή υπεράσπιση της σωστής θέσης.

Εγκράτεια

Η τρίτη ιδιαίτερη αρετή είναι η εγκράτεια που έχει περιγραφεί διεξοδικά στα βιβλία ΙΙΙ και IV της Δημοκρατίας. Σημαίνει απλώς τον έλεγχο των επιθυμιών. “Να είναι κανείς πιο δυνατός από τον εαυτό του”- “Να είναι κύριος του εαυτού του”- να μην κάνει κανείς αυτό που επιθυμεί αλλά αυτό που πρέπει.

Δικαιοσύνη

Εκτός από τις 3 παραπάνω ιδιαίτερες αρετές υπάρχει και η 4η αρετή, μια ανώτερη αρετή που τις συντονίζει αρμονικά και αποτελεί το κεντρικό μέλημα της Δημοκρατίας, όπως προκύπτει από τον υπότιτλό της, Περί Δικαιοσύνης.