Τι συμβαίνει με τα κεραμικά του Μητροπολιτικού Μουσείου Νέας Υόρκης; Μια αποκαλυπτική έρευνα των ΝΥΤ δείχνει τη διαδρομή που ακολουθούν κεραμικά τεχνουργήματα, τα οποία φτάνουν στα μουσεία υπό μορφή θραυσμάτων, και τη μέθοδο συναρμολόγησής τους εκεί, μια πρακτική που αποκαλύπτει ένα ολόκληρο κύκλωμα το οποίο ξεκινά από τις λαθρανασκαφές και φτάνει στα μεγάλα μουσεία. Πρωταγωνιστούν τα ίδια πρόσωπα με αυτά του βιβλίου «Συνωμοσία Μέντιτσι» – άλλωστε και αυτή η ιστορία είναι μυθιστορηματική.
Η υπόθεση ξεκινά από τα πρώτα θραύσματα αρχαίων ελληνικών κεραμικών που έφτασαν στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης το 1978 – μια δεύτερη παρτίδα αγοράστηκε από μια γκαλερί του Λος Άντζελες έναν χρόνο αργότερα. Τα κομμάτια αυτά φέρνουν ξανά στο προσκήνιο τον ύποπτο τρόπο απόκτησής τους από το μουσείο.
Στο μουσείο έφταναν συστηματικά θραύσματα αρχαίας ελληνικής κεραμικής, έτσι σταδιακά προέκυψε μια αξιοσημείωτη συλλογή με εκατοντάδες ανόμοια θραύσματα κεραμικών, κάποια αγορασμένα, κάποια ως δώρα. Αποδείχθηκε ότι δεκάδες από αυτά ήταν τμήματα της ίδιας ελληνικής κύλικας (κύπελλο) του 490 π.Χ. περίπου.
Το Met ανακατασκεύασε με ενθουσιασμό το επίμαχο κύπελλο και αποφάσισε ότι είχε δημιουργηθεί από δύο επώνυμους της αρχαίας κεραμικής: τον Ιέρωνα τον αγγειοπλάστη, και τον Μάκρωνα τον ζωγράφο.
Στο μουσείο έφταναν συστηματικά θραύσματα αρχαίας ελληνικής κεραμικής, έτσι σταδιακά προέκυψε μια αξιοσημείωτη συλλογή με εκατοντάδες ανόμοια θραύσματα κεραμικών, κάποια αγορασμένα, κάποια ως δώρα. Αποδείχθηκε ότι δεκάδες από αυτά ήταν τμήματα της ίδιας ελληνικής κύλικας του 490 π.Χ. περίπου.
Μια κύλικα από τερακότα, που είχε δημιουργηθεί στην Αθήνα 2.500 χρόνια νωρίτερα, είχε επιτέλους αποκατασταθεί. Έχει διάμετρο 13 ίντσες και απεικονίζει έναν άνδρα και μια γυναίκα που ξαπλώνουν σε ένα ανάκλιντρο: μια εικόνα αρχαίας ομορφιάς και μια απόδειξη της λειτουργίας της σύγχρονης επιστήμης και της τεχνικής εμπειρογνωμοσύνης.
Μερικοί, πιο σκεπτικιστές, υποστήριξαν ότι η άφιξη των θραυσμάτων δεν ήταν τυχαία και ότι αφού η κύλικα έσπασε, διασκορπίστηκε συνειδητά από εμπόρους που πούλησαν μεμονωμένα κομμάτια στο Met, καθώς το μικρό τους μέγεθος δεν θα κινούσε υποψίες.
Τον Σεπτέμβριο του 2022 η εισαγγελεία του Μανχάταν κατέσχεσε την κύλικα, η αξία της οποίας ξεπερνά πλέον το 1 εκατομμύριο δολάρια, και τη χαρακτήρισε προϊόν λεηλασίας λόγω φωτογραφιών που είχαν βρεθεί στα γραφεία του διαβόητου Ιταλού εμπόρου αρχαιοτήτων Τζιάκομο Μέντιτσι στη Γενεύη. Είναι αξιοπερίεργο ότι θραύσματα που φαινομενικά ήταν συγκεντρωμένα σε ένα μέρος για αιώνες κατέληξαν στα χέρια διαφορετικών εμπόρων ή συλλεκτών που τελικά τα πούλησαν ή τα δώρισαν στο Met.
Ένας από τους ενόχους ήταν ο Ντίτριχ φον Μπότμερ, επί δεκαετίες επικεφαλής επιμελητής ελληνικών και ρωμαϊκών αντικειμένων στο Met και γνωστός από την υπόθεση του Κρατήρα του Ευφρονίου που το μουσείο είχε αποκτήσει ως προϊόν αρχαιοκαπηλίας – επεστράφη στην Ιταλία το 2008. Ένα εκατομμύριο δολάρια ξοδεύτηκαν τότε γι' αυτή την αγορά. Κάποια από τα εν λόγω κεραμικά θραύσματα, που σχεδόν ολοκλήρωναν το έργο, βρέθηκαν «τυχαία» στη δική του ιδιωτική συλλογή.
Σύμφωνα με τα αρχεία του Met, πουθενά δεν ανέφερε ο ίδιος ή οποιοσδήποτε από τους άλλους εμπόρους πού βρήκαν τα θραύσματα.
Πολλοί ειδικοί πιστεύουν ότι η Κύλικα του Μάκρωνα ανασκάφηκε παράνομα λίγο πριν αρχίσουν να εμφανίζονται κομμάτια της στο μουσείο. Θεωρείται ότι πρόκειται για ένα ακόμη παράδειγμα μιας πρακτικής, στο πλαίσιο της οποίας γίνεται εμπορία παράνομων αρχαιοτήτων υπό μορφή θραυσμάτων, επειδή τα άθικτα αντικείμενα θα τραβούσαν κατευθείαν την προσοχή.
Λαθρεμπόριο θραυσμάτων, μια ρουτίνα της μαύρης αγοράς
Πολλοί ειδικοί πιστεύουν ότι το λαθρεμπόριο παράνομων θραυσμάτων έχει γίνει ρουτίνα στη μαύρη αγορά. Κάποιοι ειδικοί προχωρούν το συλλογισμό ακόμη περισσότερο, υποστηρίζοντας ότι οι κλέφτες κατά καιρούς έσπαζαν άθικτες αρχαιότητες, καταστρέφοντας ιστορικά τεκμήρια που είχαν επιβιώσει για χιλιετίες.
Ο Μάθιου Μπογκντάνος, ο οποίος ηγείται της Μονάδας Εμπορίας Αρχαιοτήτων στην εισαγγελεία του Μανχάταν και κατέσχεσε την κύλικα του Met, δήλωσε ότι τα σπασίματα σε ορισμένα κύπελλα φαίνεται να έχουν γίνει στρατηγικά, ώστε οι μορφές των αγγείων να παραμείνει άθικτες. Ωστόσο, άλλοι υποστηρίζουν πως τα θραύσματα ενός κύπελλου δεν θα έφταναν ούτε κατά διάνοια την τιμή ενός ακέραιου αντικειμένου.
Όσοι όμως ασπάζονται τη θεωρία των θραυσμάτων υποστηρίζουν ότι δεν έχει μεγάλη αξία ένα ακέραιο αγγείο αν δεν μπορεί να διακινηθεί με επιτυχία και ότι οι τιμές των θραυσμάτων εκτοξεύονται αν είναι αυτά που θα ολοκληρώσουν ένα αγγείο.
Πολύτιμα όσο οι τρούφες
Η κύλικα του Met φτιάχτηκε κατά τη διάρκεια της χρυσής εποχής της ελληνικής κεραμικής, από το 550 π.Χ. έως το 350 π.Χ. περίπου, όταν οι ζωγράφοι απεικόνιζαν κάθε είδους σκηνές από τη μυθολογία, από πολέμους, αθλήματα και ερωτικές συναντήσεις ανθρώπων, Σατύρων και θεών. Οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τα κύπελλα που κατασκευάζονταν από τον πλούσιο σε σίδηρο πηλό της χώρας στα συμπόσια. Πιστεύεται ότι η κύλικα ταξίδεψε στην Ιταλία στο πλαίσιο του εμπορίου με τους Ετρούσκους, ο πολιτισμός των οποίων κυριάρχησε στην κεντρική Ιταλία τους αιώνες πριν από την άνοδο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Οι πλούσιοι Ετρούσκοι προτιμούσαν την αττική κεραμική, αντικείμενα της οποίας πιθανότατα χρησιμοποιούσαν στα συμπόσια, στην καθημερινότητά τους και ως ιερά αφιερώματα σε μια θεότητα. Χιλιάδες παρόμοια τεχνουργήματα βρέθηκαν σε τάφους, ίσως κτερίσματα που προορίζονταν για τη μετά θάνατον ζωή. Ένας πρώιμος Βρετανός συλλέκτης, ο John Disney, εξερεύνησε μια αρχαία ιταλική τοποθεσία τη δεκαετία του 1820 και είπε ότι τα υπολείμματα αρχαίων αγγείων εκεί ήταν άφθονα, «σαν τις τρούφες που φυτρώνουν στο υπέδαφος».
Ο Michael Vickers, ομότιμος καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και πρώην επιμελητής του Μουσείου Ashmolean, συγκαταλέγεται στους ειδικούς που δήλωσαν ότι οι αιχμηρές, τραχιές άκρες ορισμένων θραυσμάτων αποτελούν απόδειξη ότι τα σπασίματα συνέβησαν στη σύγχρονη εποχή και όχι στην αρχαιότητα. «Ένα κομμάτι κεραμικής θαμμένο στο έδαφος για 2.500 χρόνια θα είχε πιο στρογγυλεμένες, φθαρμένες άκρες», είπε.
Ο μυστηριώδης Ντίτριχ φον Μπότμερ και οι επαφές του
Το 1981, ο Φον Μπότμερ άρχισε να ανακατασκευάζει την κύλικα, χρησιμοποιώντας τα αρχικά θραύσματα που είχε αγοράσει το Met.
Είχε καθιερωθεί ήδη ως ένας από τους μεγαλύτερους γνώστες της αρχαίας ελληνικής τέχνης και ήταν αχόρταγος συλλέκτης. Η φήμη του ήταν μεγάλη, εν μέρει επειδή ήταν τόσο ικανός στην συναρμολόγηση αρχαίων αγγείων από θραύσματα με τη βοήθεια συντηρητών.
Ο Φον Μπότμερ δεν άφησε λεπτομερή αρχεία της διαδικασίας που ακολούθησε για την ανακατασκευή της κύλικας. Αλλά φωτογραφίες από την πρώτη ανακατασκευή του Met το 1981 δείχνουν περίπου δύο δωδεκάδες θραύσματα τοποθετημένα σε ένα σύγχρονο λευκό γύψινο μπολ. Τότε, αλλά και τώρα, οι συντηρητές χρησιμοποιούσαν μια ειδική αναστρέψιμη κόλλα, ώστε οι όποιες ενώσεις να μπορούν εύκολα να αποκολληθούν.
Το 1988, έφτασε στο Met η επόμενη παρτίδα θραυσμάτων, αγορασμένη από τον ιδιοκτήτη μιας γκαλερί στην Ελβετία. Την επόμενη χρονιά δύο ακόμη θραύσματα που ταίριαζαν στο κύπελλο έφτασαν στο μουσείο, αυτήν τη φορά ως δώρο από την εκτεταμένη ιδιωτική συλλογή του ίδιου του Φον Μπότμερ.
Σιγά-σιγά η κύλικα αποκτούσε «σώμα». Ο Φον Μπότμερ την είχε ήδη αποδώσει στον Μάκρωνα, έναν ζωγράφο που φημίζεται ιδιαίτερα για την απεικόνιση των γυναικών και των ενδυμάτων τους.
Στο εσωτερικό της ένας γενειοφόρος άντρας και μια γυναίκα ξαπλώνουν σε έναν καναπέ σε ένα συμπόσιο ή σε γλέντι οινοποσίας. Η γυναίκα, ίσως μια πόρνη, απεικονίζεται να πετάει κατακάθια κρασιού από ένα κύπελλο. Στο εξωτερικό μέρος, ηλικιωμένοι άνδρες κυνηγούν νεότερους. Ένας νεαρός κρατά έναν φαλλό, ένα ερωτικό δώρο. Ένας άλλος κρατά ένα σφουγγάρι για λάδια και μια στλεγγίδα. Τα ονόματα τριών ανδρών, του Ιπποδάμαντα, του Ευκράτη και του Ευρυπτόλεμου, είναι χαραγμένα στην εξωτερική πλευρά, το καθένα ακολουθούμενο από τη λέξη «κάλλος».
Το 1994, περίπου δεκαέξι χρόνια μετά την άφιξη των πρώτων θραυσμάτων, δόθηκε στο Met ένα τελευταίο μοναδικό θραύσμα, και πάλι δώρο του Φον Μπότμερ. Δεν άφησε κανένα αρχείο σχετικά με την αγορά ή την εύρεσή του, αλλά τότε πραγματοποίησε την τελική ανακατασκευή που ολοκλήρωσε το κύπελλο.
Περισσότερα
